علل انشعاب شیعه به فرق و گروههای مختلف:
سلسله علل و عواملى باعث مى شد که امر بر بعضى از شیعیان مشتبه شود و عده اى از آنها از جاده مستقیم منحرف گردند. 
اسماء مبارک امامان دوازده گانه، در احادیث نبوى وارد شده و شیعیان اولیه پیش از این که این بزرگواران را ببینند، نام آنان را مى دانستند چنان که جابر بن عبدالله، یار وفادار پیامبر، نقل مى کند: وقتى که آیه «یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولى الامر منکم» (اى کسانى که ایمان آورده اید از خدا و پیامبر و اولى الامر اطاعت کنید. (نساء 59: 4) نازل شد، عرض کردم: یا رسول الله خدا و رسولش را مى شناسیم و از آنان اطاعت مى کنیم، ولى اولى الامر چه کسانى هستند که خداوند اطاعت آنان را در ردیف اطاعت خود و اطاعت شما ذکر نموده است؟ حضرت فرمود: اولى الامر جانشینان من و پیشوایان بعد از من هستند اول آنان على بن ابى طالب، بعد از او حسن علیه السّلام، آنگاه حسین علیه السّلام، بعد از او على بن الحسین علیه السّلام، و بعد از او محمد بن على است که در تورات معروف به «باقر» است و تو او را خواهى دید وقتى او را دیدى سلام مرا به او برسان. بعد از او صادق، جعفر بن محمد، آنگاه موسى بن جعفر، سپس على بن موسى، بعد از او محمد بن على، بعد از او على بن محمد، پس از او حسن بن على و بعد از او فرزندش که هم نام و هم کنیه من خواهد بود است. او کسى است که شرق و غرب جهان به دست او فتح خواهد شد او از دیدگان غایب مى شود. غیبتى طولانى که به علت طولانى بودنش، مردم در امامت او شک مى کنند، مگر آنان که خداوند دلهایشان را با ایمان پاکیزه گردانده است... (پیشوائى، مهدى. شخصیت هاى اسلامى شیعه، انتشارات توحید، قم، 1359، ص 63، به نقل از تفسیر صافى، ج 1، ص 366 کمال الدین و تمام النعمه، ج 1، ص 365، چاپ تهران، با ترجمه فارسى)
همین جابر در مسجد النبى مى نشست و مى گفت: اى باقر العلم کجایى. مردم مى گفتند: جابر هذیان مى گوید. جابر مى گفت:
«نه هذیان نمى گویم، بلکه پیامبر اکرم صلّى الله علیه و آله به من خبر داده که مردى از خاندان من، هم نام من، و هم شکل مرا در خواهى یافت که علم را مى شکافد». (شیخ طوسى. اختیار معرفه الرجال (رجال کشى)، مؤسسه آل الیت لاحیاء التراث، قم، 1404 ه، ج 1، ص 218)
امامان معصوم نیز با براهین و معجزات آشکار حقانیت خود را به اثبات مى رساندند. با این حال یک سلسله علل و عواملى باعث مى شد که امر بر بعضى از شیعیان مشتبه شود و عده اى از آنها از جاده مستقیم منحرف گردند. این عوامل را مى توان به شرح زیر بیان کرد:
1 اختناق
بعد از سال 40 هجرى، اختناق و خفقان بر خاندان پیامبر و پیروان آنان حاکم شد. این اختناق باعث مى شد که شیعیان نتوانند با امامانشان رابطه برقرار کنند و شناخت لازم را بدست آورند.
در نیمه دوم قرن اول بعد از سال 72 ه. و شکست ابن زبیر که ضد شیعه بود، حجاج بن یوسف 20 سال بر عراق و حجاز حاکم شد و شیعیان را به شدت کوبید و آنان را کُشت و زندانى کرد و از عراق و حجاز پراکنده کرد. (زین عاملى، محمد حسین. شیعه در تاریخ، ترجمه محمد رضا عطائى، انتشارات آستان قدس رضوى، ط دوم، 1375 ه ش، ص 120) امام سجاد علیه السّلام در تقیه بود و حتى معارف شیعى را در قالب دعا بیان مى کرد. فرقه کیسانیه در این زمان شکل گرفت.
امام باقر و امام صادق علیهما السّلام، اگر چه از آزادى نسبى برخوردار بودند و توانستند مبانى و معارف شیعى را گسترش دهند، ولى آن هنگام که منصور عباسى بر اریکه قدرت استوار شد، به سوى شیعه متوجه گشت و آنگاه که خبر وفات امام صادق به او رسید، به والى خود در مدینه نوشت که وصى امام صدق علیه السّلام را شناسى کند و گردنش را بزند. امام صادق علیه السّلام پنج نفر را وصى خود کرده بود: ابو جعفر منصور (خلیفه)، محمد بن سلیمان، عبدالله، موسى و حمیده. [طبرسى، ابو على فضل بن حسن. اعلام الورى، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم، 1417، ج 2، ص [13 امام کاظم علیه السّلام مدت درازى از عمر خویش را در زندان به سر برد نخست موسى هادى عباسى آن جناب را زندانى و پس از مدتى آزاد کرد. هارون چهار مرتبه امام را بازداشت کرد و مانع رفت و آمد و ملاقات او با شیعیان شد [مظفر، محمد حسین. تاریخ الشیعه، منشورات مکتبه بصیرتى، قم، (بى تا)، ص [47 و شیعیان سرگردان و بى سرپرست ماندند و زمینه براى مبلغان اسماعیلیه و فطحیه فراهم شد. در این زمان، شیعه کسى را نداشت که به شبهات آنها جواب گوید. کنترل حکومت عباسى و جاسوسى آنان از فعالیت هاى امام کاظم علیه السّلام به حدى بود که على بن اسماعیل، برادر زاده آن حضرت نیز به ضرر عمویش سخن چینى مى کرد. [ابوالفرح اصفهانى. مقاتل الطالبیین، منشورات الشریف الرضى، قم، 1416، ص [414 آرى اکثر شیعیان، در آن وقت نمی دانستند امام کاظم علیه السّلام زنده است یا خیر چنان که یحیى بن خالد برمکى مى گفت:
«من دین رافضى ها را از بین بردم، چون آنها گمان مى کردند که دین بدون امام زنده، استوار نمى ماند، در صورتى که نمى دانند امروز امامشان زنده است یا مرده». [زین عاملى، محمد حسین. همان، ص 123 [
هنگام وفات آن حضرت هیچ کدام از شیعیان حاضر نبودند. گویا همین مسئله باعث شد که واقفیه مرگ آن جناب را انکار کنند اگر چه مسائل مالى در انشعاب وافقیه مؤثرتر بود.
آرى امامان معصوم علیهم السّلام پیوسته تحت کنترل حاکمان عباسى بودند، حتى امام هادى و امام عسکرى علیهم السّلام را در مقر نظامیان سامرا ساکن کرده بودند، تا نظارت دقیق ترى بر آن دو بزرگوار داشته باشند. پس از شهادت امام عسکرى علیه السّلام براى شناسایى وصى او (حضرت ولى عصر) کنیزان و همسران امام عسکرى علیه السّلام را زندانى کردند، حتى جعفر بن على، معروف به جعفر کذاب علیه برادرش امام عسکرى علیه السّلام فعالیت مى کرد، لذا عقاید غلات به وسیله نصریه، محمد بن نصیر فهرى منتشر مى شد عده اى اطراف جعفر را گرفته بودند و او ادعاى امامت مى کرد. [همان، ص 508 [
2 تقیه
تقیه عبارت است از اظهار خلاف واقع، هنگام ترس بر جان که شیعه آن را به تبع شرایع قبلى و شریعت اسلام، از شرع و عقل گرفته از جمله مؤمن آل فرعون، از ترس فرعون و فرعونیان ایمان خود را کتمان مى کرد. از میان اصحاب رسول خدا صلّى الله علیه و آله نیز عمار در اثر شکنجه و آزار مشرکان تقیه مى کرد و اقرار به کفر نمود، آنگاه که گریه کنان نزد پیامبر آمد، حضرت فرمود: «اگر دوباره شکنجه ات دادند باز این کار را بکن». [امین، سید محسن. اعیان الشیعه، دارالتعاریف للمطبوعات بیروت، (بى تا)، ج 1، ص 199 [
شیعیان چون پیوسته در اقلیت بودند، براى حفظ موجودیت خویش تقیه مى کردند و این روش باعث حفظ مکتب تشیع شد چنان که خانم دکتر سمیره مختار اللیثى مى نویسد: «از عوامل استمرار حرکت شیعه. تقیه و دعوت سرى است که فرصتى داد تا حرکت نو پاى شیعه، دور از چشم خلفاى عباسى و والیان رشد کند». [جهاد الشیعه، دار الجیل، بیروت، 396، ص 394 [
اما از سوى دیگر، تقیه یکى از عوامل انشعاب در شیعه بوده است زیرا شیعیان از ترس جباران روزگار، عقاید خود را پنهان مى داشتند، حتى امامان نیز چنین مى کردند و ائمه اطهار علیهم السّلام بر اثر اختناق، نوعاً از تصریح به امامت خویش خوددارى مى کردند. از محاوره اى که میان امام رضا علیه السّلام و چند نفر از واقفیان رخ داد، این مطلب به وضوح روشن مى شود.
على بن ابى حمزه که واقفى بود، از امام رضا علیه السّلام پرسید: پدرت چه شد؟ امام فرمود: در گذشت. ابن ابى حمزه گفت: چه کسى را پس از خود وصى خویش قرار داد؟ امام فرمود: مرا. گفت: پس تو امام واجب الاطاعه هستى؟ فرمود: آرى. ابن سراج و ابن مکارى (دو نفر از واقفیان) گفتند: پدرت آن را براى تو تعیین کرده است؟ امام رضا علیه السّلام فرمود: واى بر شما، لازم نیست که بگویم: مرا تعیین کرده است آیا شما مى خواهید که من به بغداد بروم و به هارون بگویم: من امام واجب الاطاعه هستم؟ به خدا سوگند که من چنین وظیفه اى ندارم. ابن ابى حمزه گفت: تو چیزى را اظهار کردى که هیچ یکى از پدرانت آن را اظهار نکرده بودند. امام فرمود: به خدا سوگند آن را بهترین نیاکانم، یعنى پیامبر وقتى که آیه نازل شد و خداوند دستور بیم دادن خویشان نزدیکش را داد، اظهار فرمود. [همان، ص 763 [
در زمان امام باقر علیه السّلام به سبب تقیه که آن جناب در جواب مسئله اى کردند، عده اى از شیعیان از اعتقاد به امامت آن حضرت برگشتند و در زمره زیدیه بتریه درآمدند. [اشعرى قمى، سعد بن عبدالله. المقالات و الفرق، مرکز انتشارات علمى و فرهنگى، تهران، ص 75 [
از سوى دیگر، بعضى از مردم مصلحت تقیه را نمى فهمیدند و ائمه اطهار علیهم السّلام را در عدم اظهار امامت خویش تخطئه مى کردند، به اصطلاح تندرو و افراطى بودند. این انگیزه در ایجاد مذهب زیدى مؤثر بوده است.
لذا آنگاه که فشار و خفقان کاهش یافت و زمینه اندکى مساعد شد و ائمه اطهار علیهم السّلام توانستند اقامه حجت کنند، انشعاب گروه هاى شیعى کاهش یافت. در زمان امام صادق علیه السّلام که به سبب کشمکش امویان و عباسیان فرصتى پدید آمده بود و امام صادق علیه السّلام آزادى عمل داشت، شاهد کمترین انشعاب هستیم، ولى بعد از وفات آن جناب که فشار و اختناق منصور، خلیفه مقتدر عباسى، حاکم بود، فرقه هاى ناووسیه، اسماعیلیه، خطابیه، قرامطه، سمطیه و فطحیه شدند. [همان، ص 79 [
در زمان امام رضا علیه السّلام باز وضع مساعد شد و حتى در زمان هارون آن حضرت آزادى عمل نسبى اى داشت و در این زمان عده اى از بزرگان واقفیه مثل: عبدالرحمن بن حجاج، رفاعه بن موسى، یونس بن یعقوب، جمیل بن دراج، حماد بن عیسى و... از عقیده خود برگشتند و به امامت آن حضرت قائل شدند.
همچنین بعد از شهادت آن جناب با این که امام جواد علیه السّلام از لحاظ سنى کوچک بود، ولى به سبب فعالیت هاى امام رضا علیه السّلام و شناساندن فرزندش به عنوان وصى و جانشین او، کمتر انشعاب در شیعه واقع شد.
3 ریاست و دنیا دوستى
وقتى که خفقان حاکم مى شد و ائمه اطهار علیهم السّلام براى صیانت اساس تشیع و حفظ جان شیعیان تقیه مى کردند، افراد سودجو و ریاست طلب که در صفوف شیعیان بودند، ولى اعتقاد چندانى به دیانت نداشتند، از این وضع سوء استفاده مى کردند چنان که امام صادق علیه السّلام در جواب یکى از اصحاب که از اختلاف احادیث مى پرسید، فرمود:
«عده اى هستند که با تأویل احادیث ما مى خواند به دنیا و ریاست برسند». [شیخ طوسى. اختیار معرفه الرجال (رجال کشى)، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم، 1404 ه، ج 1، ص 374 [
بدین سبب در قرن دوم هجرى و بعد از آن که تشیع توسعه پیدا کرده بود، بعد از وفات امام صادق علیه السّلام و امام کاظم علیه السّلام و امام عسکرى علیه السّلام این گونه افراد سودجو و ریاست طلب، درمیان شیعیان زیاد پیدا مى شدند و با انگیزه هاى مالى و ریاستى فرقه هایى را ایجاد مى کردند بعد از امام باقر علیه السّلام، مغیره بن سعید ادعا کرد که او امام است و امام سجاد و امام باقر علیهما السّلام به او وصیت کرده اند لذا طرفدارانش مغیریه نامیده مى شدند.
بعد از رحلت امام صادق علیه السّلام فرقه هاى ناووسیه و خطابیه پدید آمدند که رهبران آنها به منظور جذب مردم به سوى خود، از نام صادق و فرزندش، اسماعیل، استفاده مى کردند این ناووس رهبر فرقه ناووسیه است آنان مرگ امام صادق علیه السّلام را انکار کردند و او را مهدى انگاشتند و خطابیه مرگ اسماعیل فرزند امام صادق علیه السّلام را منکر شدند رهبرانشان خود را بعد از این دو بزرگوار، امام معرفى کردند. [همان کتاب، ص 80 [
اوج انگیزه هاى مالى در ایجاد فرقه، بعد از شهادت امام کاظم علیه السّلام است. یونس یکى از اصحاب امام کاظم علیه السّلام نقل مى کند که وقتى ابوالحسن امام کاظم علیه السّلام از دنیا رفت، هر یک از نوابش پول و مال فراوانى در اختیار داشتند، لذا بر آن حضرت توقف کردند و منکر وفات وى شدند به طور نمونه نزد زیاد قندى انبارى هفتاد هزار دینار و نزد على بن حمزه سى هزار دینار بود یونس مى گوید:
«وقتى که من آن وضع را دیدم و حقیقت برایم روشن شد و نیز جریان امامت حضرت رضا علیه السّلام را دانستم، شروع کردم به بازگو کردن حقایق و مردم را به سوى آن حضرت دعوت کردم، آن دو نفر دنبالم فرستادند و گفتند: چرا مردم را به امامت رضا دعوت مى کنى؟ اگر مقصود او رسیدن به پول است، ما تو را بى نیاز مى کنیم و ده هزار دینار به من پیشنهاد کردند اما من قبول نکردم. آنها بر من خشم گرفتند و اظهار دشمنى و عداوت با من کردند». [زین عاملى، محمد حسین. همان، ص 123 به نقل از غیبه شیخ طوسى، ص 46 [
سعد بن عبدالله اشعرى نیز مى گوید:
«بعد از شهادت امام کاظم علیه السّلام، فرقه بشیریه یا ممطوره معتقد شدند: امام کاظم علیه السّلام نمرده و زندانى نشده، بلکه غایب شده و همان مهدى است رهبرشان محمد بن بشیر بود که ادعا مى کرد امام هفتم او را وصى خود کرده و انگشترى و تمام چیزهایى را که مردم در امر دین و دنیا به آن نیازمند هستند، به او عطا کرده و اختیارات خود را به دست او تفویض نموده و او را به جاى خود نشانده است، پس او امام بعد از کاظم علیه السّلام است و هنگامى که همین محمد بن بشیر مى خواست بمیرد، پسرش سمیع بن محمد را به جاى خود نشاند و اطاعت او را تا خروج کاظم علیه السّلام واجب گردانید و به مردم سپرده که هر چه را بخواهد در راه خدا عطا کنند، به سمیع بن محمد بدهند اینان ممطوره نام گرفتند». [اشعرى قمى، سعد بن عبدالله. همان، ص 91 [
4 وجود افراد ضعیف النفس
در میان شیعیان افراد ضعیف النفسى بودند که وقتى کرامتى را از امامى مى دیدند، عقولشان تحمل نمى کرد و غلو مى کردند، اگر چه خود ائمه اطهار علیهم السّلام به شدت با چنین عقایدى مبارزه مى کردند بنا به نقل کشى، هفتاد نفر از سیاه پوستان مقیم بصره، بعد از جنگ جمل در مورد على علیه السّلام غلو کردند. [وقتى امیر المؤمنان علیه السّلام از جنگ جمل فارغ شد، هفتاد نفر از سیاه پوستان ساکن بصره خدمت آن حضرت رسیدند و به زبان خود با ایشان سخن گفتند، على علیه السّلام نیز به زبان خودشان جواب داد آنان درباره آن جناب غلو نمودند. على علیه السّلام به آنها فرمود: من بنده خدا و مخلوق او هستم، نپذیرفتند و گفتند: بلکه تو همویى. در این هنگام حضرت از آنان خواست که توبه کنند ولى توبه نکردند لذا آنان را اعدام کرد. (شیخ طوسى. اختیار معرفه الرجال (رجال کشى)، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم، 1404 ه، ج 1، ص. 325 (]. افراد سود و ریاست طلب نیز از روحیه این مردم سوء استفاده مى کردند و صاحبان این روحیه را منحرف مى کردند و به سوى خود به کار مى گرفتند چنان که ابى الخطاب فرقه خطابیه را ایجاد کرد و امام صادق علیه السّلام را به عنوان پیغمبرى که خدا در او حلول کرده، معرفى کرد و خود را نیز امام و جانشین او قلمداد کرد. [شهرستانى. کتاب الملل و النحل، منشورات الشریف الرضى، قم، ج 1، ص [160 در غیبت صغراى امام زمان علیه السّلام نیز، ابن نصیر ابتدا خود را به عنوان باب و وکیل امام در نشر احکام و جمع اموال معرفى مى کرد بعد ادعاى پیامبرى کرد و سرانجام تا ادعاى خدایى خود را رساند. [شیخ طوسى. همان، ج 2، ص 805 ] پیروان او نیز او را مى پذیرفتند. بلکه او با توجه به روحیه پیروانش چنین ادعایى مى کرد. اصولاً فرقه هاى غلات در چنین بسترهایى ایجاد شدند.
5- ضعف فکرى و فرهنگى
اصولاً محدودیت قواى ادراکى انسان و عدم توانایى او براى حلّ قطعى همه مسائل اعتقادى، از جمله مهم‏ترین علل اختلاف انسان‏هاست، در مواردى که مسأله به روشنى قابل حلّ نیست هر کس به حدس و گمان مى‏رسد که ممکن است با حدس و گمان دیگران متفاوت باشد. در این صورت است که اختلاف نظرها آشکار مى‏شود. حضرت رسول (ص) در مدت کوتاه رسالتش فرصت بیان همه مطالب را براى مردم نیافت از این رو، لازم بود از سوى رسول خدا (ص) جانشینى همچون او که معصوم باشد کار را به عنوان امامت مسلمین و تبیین معارف قرآن و سنت نبوى ادامه دهند ولى چنین نشد. یکى از علل پیدایش غلات را در همین امر مى‏توان جست،( نگا: بحارالانوار، محمدباقر مجلسى، بیروت مؤسسه الوفاء، چاپ دوّم، 1983 م، ج 25، ص 288، روایت 44. ) از سوى دیگر، به دلیل پایین بودن سطح فهم و آگاهى مردم، ناخواسته به گرد فردى جمع مى شدند و همین اجتماع رفته رفته به ایجاد حزب و گروه و نهایتا عقیده و نامى منجر مى گشت و همین سرآغاز ظهور فرقه اى تازه بود همانند فرقه زیدیه.
6- تعصبات قبیله‏اى
پس از وفات پیامبر (ص)، مردم به جاى این که در مراسم خاکسپارى شرکت کنند، هر گروهى مدعى شد که حق خلافت از آن اوست. بنابر شواهد تاریخى هیچ یک از انصار و مهاجران در تعیین جانشین پیامبر (ص) از قرآن و سنت رسول خدا (ص) یا از مصلحت امت سخن نگفت، بلکه سخن در این بود که جانشینى پیامبر حق گروه انصار است یا مهاجر و چون در میان انصار دو قبیله اوس و خزرج بود این دو نیز به رقابت برخاستند و به دلیل همین مخالفت مهاجران غالب شدند، (نگا: جانشینى حضرت محمد (ص)، ویلفردمادولونگ، ترجمه احمد نمایى، جواد قاسمى و... مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، چاپ اوّل، 1377 ش، صص 47- 65 و قیام حسین (ع)، دکتر سید جعفر شهیدى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، بهمن 1359، صص 26 ج 36)
7- دلایل مادى
از منابع تاریخى و روایى معلوم مى‏شود گروهى بوده و هستند که مثلاً با جعل مطالب و اخبار غلوآمیز و انتشار آن، توجه عده‏اى را به خود جلب کرده و از مواهب و فضل و بخششهاى مادى آنان بهره‏مند شوند مانند مغیره بن سعید که در تمام عمر خود در تلاش بود تا مرام جدیدى احداث کرده و گروهى متشکل پدید آورد تا به اهداف مادى و دنیایى خود برسد، (نگا: ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم بیروت، دار احیاء الکتب العربیه، چاپ دوّم، 1385 ق، ج 8، ص 21 و شهرستانى ابوالفتح، الملل و النحل، بیروت، دار المعرفه للطباعه و النشر، چاپ دوّم، بى تا، ص 83) یا برخى براى آن که مى‏خواستند در محیط اسلامى راهى براى مباح کردن گناهان و ترک واجبات و فراهم ساختن بساط عیش و عشرت توأم با توجیه شرعى پیدا کنند تا توده‏هاى ناآگاه مسلمان به آن ایمان آورده آنگاه به کمک همین توده‏هاى ناآگاه تشکیلاتى به وجود آورده و به اهداف خود که همان بسط اباحه‏گرى بوده دست یابند. برخى از مورخان ملل و نحل یکى از علل پیدایش فرقه غلات را همین امر دانسته‏اند، (نگا: الاشعرى، سعد بن عبدالله ابن خلف، المقالات و الفرق، تصحیح محمدجواد مشکور، تهران، مرکز انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ دوّم، 1360 ش، صص 51 ج 52)
8- دلایل سیاسى
سیاست بازانى که بیشتر به اهداف غلط خود مى‏اندیشند براى نیل به مقصود خود از حربه‏هاى گوناگونى استفاده مى‏کنند و یکى از این حربه‏هاى قوى و کارآمد ایجاد فرق و نحله‏هاى گوناگون مذهبى است. اینان با به وجود آوردن چنین فرقه‏هایى یک سلسله مسائل و آموزه‏هاى دور از ذهن و عقل را وارد جریان مخالف خود مى‏کردند تا به آن آسیب وارد کرده و آن را در مقابل چشم دیگران نامیمون جلوه دهند. مانند برخى از اخبار در مورد ائمه (ع) که به دور از حقیقت و واقعیت است، (نگا: الذهبى، ابى عبدالله محمد بن احمد بن عثمان، میزان الاعتدال فى نقد الرجال، تحقیق على محمد البجاوى، دار احیاء الکتب العربیه، چاپ اوّل، 1382 ق، ج 2، ص 45) یا پدیدارى فرقه کیسانیه که پیروان مختار بن ابى عبیده ثقفى تلقى شده‏اند براى تضعیف دیدگاه و حرکت مختار از سوى مخالفانش پدیدار شد، (نگا: صفرى فروشانى، نعمت‏الله، غالیان، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، چاپ اوّل، 1378 ش، صص 83 ج 89)
9- گسترش حوزه جغرافیایى اسلام با فتوحات مسلمانان
با گسترش فتوحات مسلمانان به تدریج پیروان ادیان و عقاید دیگر وارد حوزه حکومت اسلامى شدند. گروهى از این افراد که مسلمان شده بودند به طرح مسائل و مشکلات خود براى مسلمانها پرداختند و آنها که بر دین خود باقى مانده بودند در این مسائل با مسلمانان مجادله مى‏کردند این مسأله در اواخر حکومت بنى‏امیه و اوائل حکومت عباسیان به دلیل ترجمه فلسفه یونان شدت بیشترى گرفت و باعث پدیدارى برخى از فرقه‏ها شد. بر اساس گزارش دکتر حسین عطوان، قدریه دیدگاههاى خود را از تأثیرپذیرى یهودیان و مسیحیان مسلمان شده شامى صورت مى‏دادند،( نگا: فرقه‏هاى اسلامى در سرزمین شام در عصر اموى، دکتر حسین عطوان، ترجمه حمیدرضا شیخى، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، چاپ اوّل، 1371 ش، صص 31- 33 و نیز نگا: تاریخ الجدل، محمد ابو زهره، قاهره، دار الفکر العربى، صص 76- 81 و نیز المیزان، علامه سید محمدحسین طباطبایى (ره)، موسسه الاعلمى للمطبوعات، ج 5، ص 276)
10- منع حدیث
منع حدیث یکى دیگر از عوامل پدیدارى فرقه‏هاى گوناگون اسلام گشت، زیرا با جلوگیرى از ضبط و تدوین حدیث که در واقع ترجمان اصلى و مفسّر حقیقى وحى به شمار مى‏رفت، اسرائیلیاتى وارد آموزه‏هاى دینى گشت و موجب پدیدارى هرج و مرج در اعتقادات اعمال، اخلاق و آداب و حتى جوهره و کنه دین گردید و این خود موجب پیدایش بدعت‏هاى یهودى و مسیحى در آموزه‏هاى اسلام گردید، (نگا: معالم المدرستین، علامه سید مرتضى عسگرى، قم، کلیه اصول الدین و المجمع العلمى الاسلامى، چاپ ششم، 1416 ق (1996 م)، ج 2، ص 57) این موضوع را به خوبى مى‏توان در تفاسیر قرآن رهیابى کرد. (در این باب نگا: پژوهشى در باب اسرائلیات در تفاسیر قرآن، دکتر محمدتقى دیارى، تهران، دفتر پژوهش و نشر سهروردى، چاپ اوّل، 1379 ش، مجموع کتاب.)